Tatvan Ermeni Köylerinin Özellikleri
Tatvan Ermeni köyleri, bölgede yaşamış olan Ermenilerin inşa ettikleri veya yerleştikleri köylerdir. Bu köyler, genellikle Van Gölü’ne yakın veya dağlık alanlarda bulunmaktadır. Bu köylerde, Ermenilerin geleneksel yaşam tarzını, inançlarını, zanaatlarını ve kültürlerini yansıtan pek çok yapı ve eser bulunmaktadır. Bu yapı ve eserler arasında şunlar sayılabilir:
- Kiliseler: Tatvan Ermeni köylerinin en önemli yapıları kiliselerdir. Kiliseler, Ermenilerin Hristiyan inancının bir simgesidir. Kiliseler, genellikle taştan yapılmış olup, kubbe, minare, fresk, haç ve kitabe gibi unsurlar içermektedir. Kiliselerin bazıları 10. yüzyıla kadar uzanan tarihi bir geçmişe sahiptir. Kiliselerin çoğu günümüzde harabe halindedir ancak bazıları restore edilmiş veya koruma altına alınmıştır. Tatvan Ermeni köylerinde bulunan bazı önemli kiliseler şunlardır: Tux Hz. Meryem Kilisesi, Akdamar Kilisesi, Kef Vank Manastırı ve Ağağ Hz. Meryem Kilisesi.
- Mezarlıklar: Tatvan Ermeni köylerinin bir diğer önemli yapısı mezarlıklardır. Mezarlıklar, Ermenilerin ölülerine verdikleri değeri ve saygıyı göstermektedir. Mezarlıklar, genellikle kiliselerin yakınında veya yüksek yerlerde bulunmaktadır. Mezarlıklarda, taştan yapılmış mezar taşları, sandukalar, nişler ve kabartmalar görülmektedir. Mezar taşlarında, Ermenice yazılar, haçlar ve çeşitli semboller bulunmaktadır. Mezarlıkların bazıları 16. yüzyıla kadar uzanan tarihi bir geçmişe sahiptir. Mezarlıkların çoğu günümüzde tahrip olmuş veya yok olmuştur ancak bazıları koruma altına alınmıştır. Tatvan Ermeni köylerinde bulunan bazı önemli mezarlıklar şunlardır: Ahlat Mezarlığı, Çalıdüzü Mezarlığı, Çavuşlar Mezarlığı ve Dibekli Mezarlığı.
- Evler: Tatvan Ermeni köylerinin bir diğer önemli yapısı evlerdir. Evler, Ermenilerin geleneksel mimarisini ve yaşam biçimini yansıtmaktadır. Evler, genellikle taştan veya kerpiçten yapılmış olup, ahşap çatılıdır. Evlerin planı dikdörtgen veya kare şeklindedir. Evlerin içinde genellikle iki veya üç oda, bir mutfak, bir banyo ve bir avlu bulunmaktadır. Evlerin duvarlarında, Ermenice yazılar, haçlar ve çeşitli süslemeler bulunmaktadır. Evlerin çoğu günümüzde yıkılmış veya terk edilmiştir ancak bazıları restore edilmiş veya koruma altına alınmıştır. Tatvan Ermeni köylerinde bulunan bazı önemli evler şunlardır: Çanakdüzü Evleri, Çekmece Evleri, Dönertaş Evleri ve Kavakbaşı Evleri.
- Diğer Yapılar: Tatvan Ermeni köylerinde, kilise, mezarlık ve evlerin dışında da pek çok yapı ve eser bulunmaktadır. Bunlar arasında şunlar sayılabilir: Kervansaraylar, hanlar, çeşmeler, şadırvanlar, köprüler, kaya mezarları, kaleler, kuleler, değirmenler, fırınlar ve zanaat atölyeleri. Bu yapı ve eserler, Ermenilerin ticaret, ulaşım, su temini, savunma, ölüm kültürü, sanat ve zanaat gibi alanlardaki faaliyetlerini göstermektedir. Bu yapı ve eserlerin bazıları tarihi bir öneme sahiptir. Tatvan Ermeni köylerinde bulunan bazı önemli diğer yapılar şunlardır: Kalekıran Kalesi, Urartu Kaya Mezarı, Tatvan El Aman Kervansarayı ve Tatvan Tuğ Kilisesi.
Tatvan Ermeni Köylerinin Sayısı ve Dağılımı
Tatvan Ermeni köyleri, bölgede yaşamış olan Ermeni nüfusunun yoğunluğuna göre değişik sayıda ve dağılımda bulunmaktadır. Tatvan ilçesinde toplam 96 yerleşim bulunmaktadır. Bunların 58’i köy, 38’i mezra olarak tanımlanmaktadır. Bu yerleşimlerin 30’u 20. yüzyılın başında tamamen veya kısmen Ermeni yerleşimi olarak kaydedilmiştir. Bu yerleşimlerin 28’i köy, 2’si mezra olarak tanımlanmaktadır. Bu yerleşimlerin eski adları genellikle Ermenice kökenlidir.
Tatvan Ermeni köyleri, genellikle Van Gölü’ne yakın veya dağlık alanlarda bulunmaktadır. Van Gölü’ne yakın olan köyler arasında şunlar sayılabilir: Çanakdüzü, Çavuşlar, Çekmece, Çevreköy, Dibekli, Dönertaş ve Teknecik. Dağlık alanlarda bulunan köyler arasında ise şunlar sayılabilir: Adabağ, Aktoprak, Alacabük, Anadere, Arılı, Beşikli, Beştaş, Benekli ve Bolalan.
Tatvan Ermeni Köylerinin Günümüzdeki Durumu
Tatvan Ermeni köyleri, 20. yüzyılın başında yaşanan tarihi olaylar nedeniyle büyük bir değişime uğramıştır. Bu olaylar arasında şunlar sayılabilir: Birinci Dünya Savaşı , Türk Kurtuluş Savaşı , Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu , Lozan Antlaşması , Türkiye-Ermenistan sınırının çizilmesi , Türkiye’deki nüfus mübadelesi , Kürt isyanları , terör olayları ve göç hareketleri . Bu olaylar sonucunda Tatvan Ermeni köyleri şu şekilde etkilenmiştir:
- Nüfus Değişimi: Tatvan Ermeni köylerinde yaşayan Ermeni nüfusu, bu olaylar nedeniyle büyük ölçüde azalmış veya yok olmuştur. Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus işgali ve Ermeni Tehciri ile birlikte pek çok Ermeni ölmüş, göç etmiş veya zorla Müslümanlaştırılmıştır. Türk Kurtuluş Savaşı sırasında ise Ermenilerin bir kısmı Yunanistan’a, bir kısmı da Sovyet Ermenistan’a gönderilmiştir. Lozan Antlaşması ile birlikte Türkiye ve Ermenistan arasında sınır çizilmiş ve bu sınır kapalı kalmıştır. Bu durum, iki ülke arasındaki kültürel ve ticari ilişkileri kesmiştir. Türkiye’deki nüfus mübadelesi ile birlikte ise Ermenilerin bir kısmı Balkan ülkelerine yerleştirilmiştir. Kürt isyanları, terör olayları ve göç hareketleri ise bölgedeki güvenlik ve ekonomik sorunlara yol açmış ve Ermenilerin bir kısmının da başka yerlere taşınmasına neden olmuştur. Günümüzde Tatvan Ermeni köylerinde yaşayan Ermeni nüfusu çok azdır veya hiç yoktur.
- Yapısal Değişim: Tatvan Ermeni köylerinde bulunan yapı ve eserler de bu olaylar nedeniyle büyük ölçüde tahrip olmuş veya yok olmuştur. Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus işgali ve Ermeni Tehciri ile birlikte pek çok kilise, mezarlık, ev ve diğer yapı yakılmış, yıkılmış veya yağmalanmıştır. Türk Kurtuluş Savaşı sırasında ise bazı yapılar askeri amaçlarla kullanılmış veya zarar görmüştür. Lozan Antlaşması ile birlikte ise bölgedeki tarihi ve kültürel miras koruma altına alınmamış veya ihmal edilmiştir. Kürt isyanları, terör olayları ve göç hareketleri ise bölgedeki altyapı ve hizmetlerin bozulmasına veya eksikliğine yol açmış ve yapıların bakımını zorlaştırmıştır. Günümüzde Tatvan Ermeni köylerinde bulunan yapı ve eserlerin çoğu harabe yılda yaklaşık 30 bin kişilik bir Ermeni nüfusa sahiptir. Bu nüfus, Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus işgali, Osmanlı tehciri, Ermeni isyanları ve katliamları gibi olaylar nedeniyle büyük bir kayıp yaşamıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu sonrasında ise Lozan Antlaşması gereği Türkiye ile Yunanistan arasında yapılan nüfus mübadelesi ile bölgedeki Ermenilerin çoğu Yunanistan’a gönderilmiştir. Günümüzde Tatvan Ermeni köylerinde yaşayan Ermeni nüfusu yok denecek kadar azdır. Bu nüfus, genellikle Türkiye vatandaşı olan veya Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınır kapısını kullanan Ermenilerden oluşmaktadır.
- Kültürel Değişim: Tatvan Ermeni köyleri 20. yüzyılın başında bölgedeki en canlı ve renkli kültürel merkezlerden bazılarıydı. Bu köylerde, Ermenilerin dil, din, gelenek, görenek, zanaat ve sanat gibi alanlarda zengin bir kültürü vardı. Ancak yaşanan tarihi olaylar nedeniyle bu kültür büyük bir erozyona uğramıştır. Bazı unsurları kaybolmuş, bazı unsurları değişmiş, bazı unsurları ise asimile olmuştur. Günümüzde Tatvan Ermeni köylerinde yaşayan halkın çoğunluğu Kürt veya Türk kökenlidir. Bu halkın kültürü ise bölgenin diğer yerleşimlerine benzerlik göstermektedir. Ancak bazı köylerde hala Ermeni kültürünün izleri görülebilmektedir. Bu izler arasında şunlar sayılabilir: Ermenice isimler, Ermenice sözcükler, Ermenice şarkılar, Ermenice dualar ve Ermenice yemekler.
